राजू नामाजी बोरकर – रोजगार सेवकाची प्रेरणादायी वाटचाल

राजू नामाजी बोरकर – रोजगार सेवकाची प्रेरणादायी वाटचाल

“एक सामान्य रोजगार सेवक आपल्या परिश्रम, कौशल्य आणि माहितीच्या जोरावर गावाचे चित्र बदलू शकतो”—याचे जिवंत उदाहरण म्हणजे चंद्रपूर जिल्ह्यातील सावली तालुक्यातील मुंडाळा गावातील रोजगार सेवक राजू नामाजी बोरकर. स्थलांतर, बेरोजगारी, गरीबी आणि पर्यावरण ऱ्हास या समस्या एकाच वेळी सोडवून त्यांनी ग्रामविकासाला एक वेगळी दिशा दिली आहे.

चंद्रपूर जिल्हा हा विदर्भातील एक महत्त्वाचा कृषीप्रधान जिल्हा असला तरी येथील निम्म्याहून अधिक जमीन कोरडवाहू आहे. पावसाच्या अनिश्चिततेमुळे आणि मर्यादित सिंचनसुविधेमुळे शेतकऱ्यांना वर्षानुवर्षे अपुरी उत्पन्ने मिळत होती. या भागात मुख्यत्वे धानाची शेती केली जाते, तर पूरक म्हणून सोयाबीन, कापूस व मिरचीची लागवड होते. मात्र उत्पन्न अपुरे असल्याने अनेक कुटुंबांना उपजीविकेसाठी अमरावती, यवतमाळ, वर्धा तसेच तेलंगणा व आंध्रप्रदेशात जावे लागे. कापणीच्या हंगामात अनेक कुटुंबे स्थलांतरित होत. या स्थलांतराचा थेट परिणाम त्यांच्या सामाजिक व कौटुंबिक जीवनावर होत होता. मुलांचे शिक्षण खंडित होत असे, महिलांना परदेशी मजुरीच्या ठिकाणी सुरक्षिततेच्या समस्या भेडसावत, तर आरोग्यसेवा व पोषणाच्या अभावामुळे लहान मुलांची परिस्थिती बिकट होत असे.

गावात रोजगार संधींचा प्रचंड अभाव होता. मनरेगा या योजनेंतर्गत कामे सुरू असली तरी ती तात्पुरती आणि अपुरी ठरत होती. त्यामुळे गावकऱ्यांच्या मनात नेहमी प्रश्न उपस्थित व्हायचा – “मनरेगावरच उपजीविका शक्य आहे का?” या प्रश्नाने अनेकांना संभ्रमात टाकले होते. अशा वातावरणात रोजगार सेवक म्हणून काम करणारे राजू नामाजी बोरकर यांनी हार मानली नाही. त्यांनी आपल्या ध्येयवेड्या वृत्तीमुळे आणि पर्यावरणाबद्दलच्या जिव्हाळ्यामुळे ग्रामविकासाचा नवा मार्ग शोधायचा ठरवला.

लहानपणापासून त्यांना वृक्षलागवड, पर्यावरण संवर्धन आणि शेतीची गोडी होती. ही आवडच त्यांना पुढील कार्यासाठी दिशा दाखवणारी ठरली. ग्रामसभा मुंडाळा यांना वनहक्क कायद्यानुसार १९१.५० हेक्टर सामूहिक वनहक्क (CFR) क्षेत्र मिळाले होते. हे क्षेत्र मोठे असले तरी त्यात फारसे वनगौण उत्पादन नव्हते. झाडे व जैवविविधतेचा अभाव असल्यामुळे त्याचा आर्थिक उपयोग ग्रामस्थांना होत नव्हता. राजूभाऊंनी विचार केला – जर या क्षेत्रात वृक्षलागवड केली तर एकाच वेळी दोन प्रश्न सुटतील. एक म्हणजे गावकऱ्यांना रोजगार मिळेल, आणि दुसरे म्हणजे दीर्घकाळ टिकणारी नैसर्गिक संपत्ती उभी राहील.

सन २०२१ मध्ये आयसीआयसीआय फाउंडेशन आणि मनरेगा यांच्या मदतीने या सामूहिक वनहक्क क्षेत्रात तब्बल ११,००० फळझाडांची लागवड करण्यात आली. सुरुवातीला गावकऱ्यांचा विश्वास संपादन करणे कठीण गेले. “झाडे लावून काय फायदा होणार?” असे अनेकांनी विचारले. पण राजूभाऊंनी चिकाटीने संवाद साधला, फायदे समजावून सांगितले आणि स्वतः पुढाकार घेऊन लोकांना कामाशी जोडले. काही कुटुंबांनी काम सुरू केले, त्यानंतर हळूहळू संपूर्ण गावाने हा उपक्रम स्वीकारला.

या यशस्वी पायाभरणीनंतर पुढे टाटा सामाजिक विज्ञान संस्थान (TISS), मुंबई यांनी तांत्रिक व शैक्षणिक सहकार्य दिले. त्यांनी सामूहिक वनहक्क क्षेत्राचा व्यवस्थापन आराखडा तयार करून दिला. या आराखड्यानुसार आणखी मोठ्या प्रमाणावर वृक्षलागवड करण्याचा निर्णय झाला. ग्रामसभेच्या माध्यमातून २५,००० पेक्षा जास्त झाडे व बांबू लागवड करण्यात आली. या कामात युवकांचा उत्साहाने सहभाग वाढला. त्यांनी जिओ-टॅगिंग, मोजणी, देखरेख, नोंदी यामध्ये पुढाकार घेतला. महिलांनी बचत गटांच्या माध्यमातून मजुरीबरोबरच निर्णय प्रक्रियेतही आपली भूमिका ठळक केली.

आज मुंडाळा गावातील चित्र पूर्णपणे बदललेले आहे. शेकडो कुटुंबांना गावातच रोजगार मिळू लागल्याने स्थलांतरात मोठी घट झाली आहे. विशेष म्हणजे, जे लोक दरवर्षी हंगामासाठी बाहेर जात असत, ते आता गावातच राहत असून आपला वेळ लागवड, झाडांची निगा आणि गावच्या विकासासाठी देत आहेत. मुलांचे शिक्षण खंडित न होता सातत्याने सुरू राहू लागले आहे. महिलांना स्थानिक पातळीवरच मजुरी मिळाल्याने घर चालवणे सोपे झाले आहे.

पर्यावरणीय फायद्यांच्या दृष्टीनेही हा उपक्रम महत्त्वाचा ठरला आहे. झाडांमुळे मृदा-धूप रोखली जात आहे, भूजल पुनर्भरणाला चालना मिळत आहे, तापमानातील वाढ काही प्रमाणात कमी होत आहे आणि जैवविविधतेतही वाढ दिसून येत आहे. अनेक प्रकारचे पक्षी, कीटक आणि छोटे प्राणी पुन्हा या भागात परतले आहेत. बांबू व फळझाडांच्या लागवडीमुळे पुढील काही वर्षांत ग्रामसभेला सातत्यपूर्ण उत्पन्न मिळण्याची हमी मिळाली आहे. त्यामुळे हा उपक्रम केवळ मजुरीपुरता मर्यादित न राहता आर्थिक स्वावलंबनाकडे जाणारा ठोस टप्पा ठरला आहे.

राजूभाऊंची कार्यशैली हाच या यशाचा गाभा आहे. सडपातळ बांधा, सहा फूट उंची, चेहऱ्यावर नेहमी हास्य आणि “कामाला कधीही नाही म्हणायचं नाही” ही त्यांची वृत्ती—यामुळे ते केवळ रोजगार सेवक न राहता ग्रामस्थांचे विश्वासू सहकारी बनले. त्यांनी मनरेगा, वनहक्क कायदा, CFR व्यवस्थापन आराखडा या सर्वांची सांगड घालत पारदर्शक व सातत्यपूर्ण नियोजन केले. प्रत्येक निर्णय प्रक्रियेत ग्रामपंचायत, CFR समिती, युवक व महिला यांना सामील करून घेतले. लोकसहभागावर आधारित ही कार्यपद्धतीच त्यांच्या यशाचे रहस्य ठरली.

मुंडाळा गावातील वृक्षलागवड ही केवळ मजुरीचे साधन नाही, तर ग्रामस्थांनी प्रेमाने वाढवलेली आणि जपलेली नैसर्गिक संपत्ती आहे. गावकऱ्यांनी या उपक्रमाला आपले मानले आहे. झाडे लावणे, पाणी घालणे, निगा राखणे, चोरी व नासधूस रोखणे—ही कामे लोक स्वतःहून करत आहेत. यामुळे गावकऱ्यांचा आत्मविश्वास वाढला असून त्यांना स्वतःच्या श्रमातून निर्माण झालेल्या संपत्तीचा अभिमान वाटू लागला आहे.

राजू नामाजी बोरकर यांनी दाखवून दिले की एक सामान्य व्यक्तीही योग्य दृष्टिकोन आणि चिकाटीने मोठा बदल घडवू शकतो. उदास जंगलाला हिरवाईने नटवणे, स्थलांतर कमी करणे, रोजगार निर्माण करणे आणि हवामान बदलावर मात करण्यासाठी ठोस पावले उचलणे—हे सर्व लोकसहभागातून शक्य आहे. त्यांचा प्रवास आज राज्यातील इतर गावांसाठीही प्रेरणादायी ठरत आहे.

मुंडाळा गावाच्या अनुभवावरून स्पष्ट होते की, जर ग्रामसभा, रोजगार सेवक, युवक आणि महिला यांचा सहभाग असेल तर गाव स्वतःच्या विकासाची दिशा ठरवू शकते. आज राजूभाऊंचे कार्य केवळ सावली तालुका किंवा चंद्रपूर जिल्ह्यापुरते मर्यादित नाही. हे कार्य राज्यभर आणि देशभरातील गावांसाठी आदर्श आहे. अशा कार्यकर्त्यांची नोंद केवळ जिल्हा किंवा राज्यपातळीवर न राहता देशपातळीवर व्हावी, आणि त्यांच्या कार्याला सन्मान मिळावा, हीच खरी समाजाची अपेक्षा