गणपतीचे वाहन उंदीरच का?

गणपतीचे वाहन उंदीरच का?

गणेशोत्सव आला की प्रत्येक गल्लीबोळात गणरायाचे मंगलमय स्वरूप दिसते. डोळे भरून पाहिल्यावर लक्षात येते की त्यांच्या पायाशी हमखास बसलेला असतो – एक छोटासा, चपळसा उंदीर. देवाधिदेव, बुद्धीचा, विद्वत्तेचा आणि विघ्नांचा नाश करणारा गणेश, ज्याच्या नावाशिवाय कोणतेही मंगलकार्य सुरू होत नाही, त्याने इतक्या मोठ्या देवतेला शोभेल असे वाहन निवडले असते तर किती शोभून दिसले असते! हत्ती, सिंह, वाघ, गरुड… पण गणपतीने निवडला तो उंदीर. यामागे केवळ पुराणकथा नाही, तर भारतीय जीवनतत्त्वज्ञानाचा गहन संदेश आहे.

---

पुराणातील कथा – मूषकासुर ते वाहन

प्रथम तर आपल्याला ही कथा आठवते. मूषकासुर नावाचा बलाढ्य राक्षस होता. त्याने देवांना, ऋषींना प्रचंड त्रास दिला. त्याचा आकार वाढतच गेला, इतका की त्याला कोणीही थांबवू शकत नव्हते. अखेर देवांनी गणपतीला आळवले. गणपतीने आपल्या अद्भुत बुद्धीने त्याचा पराभव केला. नम्रतेने शरण आलेल्या मूषकासुराला गणपतीने शाप दिला नाही. उलट त्याला आपल्या वाहनाचे स्थान दिले. हीच ती प्रतीकात्मक क्षणचित्र आहे – दुष्ट प्रवृत्तीला शरणागतीने शांती मिळते, आणि जे विनाशक असते तेही योग्य मार्गावर आले तर उपयुक्त साधन ठरते.

---

तत्त्वज्ञानाचा खोल अर्थ

उंदीर अंधारात राहतो, गुपचूप मार्ग काढतो, नाश करतो, पण त्याचबरोबर तो अत्यंत चपळ, कुशाग्र आणि जिज्ञासू आहे. आपल्या मनाशी तो फारसा वेगळा नाही. आपले मनही सतत एका ठिकाणी स्थिर राहत नाही; कधी अंधाराकडे, कधी प्रकाशाकडे धावते. गणपतीला बुद्धीचा देव म्हटले जाते. तेव्हा त्यांच्या पायाशी बसलेला उंदीर म्हणजे आपल्या मनाचे रूपक आहे.

गणपती सांगतो – “मनावर ताबा ठेवा. ते उंदरासारखे चपळ आहे, पण योग्य मार्गावर आणले तर तेच तुमच्या प्रगतीचे वाहन ठरेल.”

---

सामाजिक संदेश – दुर्बलांनाही स्थान

उंदीर हा लहान, दुर्बल, समाजाच्या दृष्टीने तुच्छ मानला जाणारा प्राणी. पण गणपतीने त्याला आपल्या चरणाशी बसवले. हा संदेश खोल आहे – मोठेपणा केवळ सामर्थ्यात नाही, तर दुर्बलांना, उपेक्षितांना आपल्या जवळ घेण्यात आहे. गणेश आपल्याला शिकवतो की मोठा होणे म्हणजे लहानग्यांना विसरणे नव्हे; तर त्यांच्यात मिसळणे.

---

शेतकरी आणि उंदीर

भारतीय शेती उंदरामुळे त्रस्त होती आणि आहे. धान्याची नासधूस, बियाण्यांचे नुकसान, शेतकऱ्यांची चिंता – हे सगळे उंदरामुळे होते. अशा शेतकऱ्यांच्या वेदनांचे प्रतीक म्हणून उंदराला गणेशाचे वाहन मानले गेले, असे काही संशोधक सांगतात. त्यामुळे गणेशपूजेमुळे उंदराचे संकट दूर व्हावे, शेतात भरपूर धान्य यावे, अशी लोकमान्यता पसरली.

---

वेद-पुराणातील उल्लेख

मुद्गल पुराणात गणपतीच्या आठ रूपांचा उल्लेख आहे. त्यात "विघ्नराज" गणेश उंदरावर आरूढ झालेला दाखवला आहे. गणेशाख्यान कथेतसुद्धा उंदराला "अनुचर" म्हणून मान्यता आहे. वेदकाळात उंदीर हा पीकनाशक प्राणी म्हणून ओळखला जायचा. पण गणेशाच्या प्रतीकांमध्ये त्याचे उन्नयन झाले आणि तो विघ्नहर्त्याचा वाहन झाला.

---

कला आणि शिल्पातील उंदीर

भारतीय मंदिरांमध्ये उंदराची प्रतिमा हमखास दिसते. गणेशमूर्तीच्या पायाशी तो बसलेला, काही ठिकाणी प्रसन्न भावाने गणपतीकडे पाहणारा. काही ठिकाणी भक्त उंदराच्या कानात आपल्या मनोकामना सांगतात. कारण लोकमान्यतेनुसार तोच ती प्रार्थना थेट गणपतीकडे पोहोचवतो.

कला आपल्याला सांगते की, लहानसा प्राणी असला तरी त्याची भूमिका मोठी आहे.

---

लोकमान्य टिळक आणि सामाजिक दृष्टिकोन

लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळकांनी गणेशोत्सवाला सामाजिक चळवळीत रूपांतर दिले. जनजागृतीचा, स्वराज्याचा संदेश देणाऱ्या या उत्सवात गणपतीचे वाहन उंदीरही महत्त्वाचा ठरतो. उंदरासारखा तुच्छ प्राणी गणपतीच्या चरणी स्थान मिळवतो, तसाच सामान्य जनतेलाही राष्ट्राच्या उभारणीत स्थान मिळाले पाहिजे – हा संदेश टिळकांच्या काळातील लोकांना किती प्रेरणादायी वाटला असेल!

---

उंदराचे वैशिष्ट्य – गणपतीच्या शिकवणुकीत

जिज्ञासा: उंदीर प्रत्येक भोकात डोकावतो. ज्ञानाची शोधयात्रा ही जिज्ञासेपासूनच सुरू होते.

सहनशक्ती: उंदीर कितीही अडथळे आले तरी मार्ग शोधतो. हे आपल्याला चिकाटी शिकवते.

चपळता: झपाट्याने हालचाल करण्याची त्याची क्षमता, मन आणि बुद्धीच्या वेगाशी तुलना करता येते.

---

आधुनिक दृष्टिकोन

आजच्या विज्ञान-तंत्रज्ञानाच्या युगात सुद्धा गणेशाचा उंदीर तितकाच सुसंगत आहे. छोटासा संगणक-माऊसदेखील (Mouse) उंदराच्या नावावर आहे. तोही आपल्या ज्ञानयुगाचा "वाहन" ठरला आहे. ज्या उंदराला आपण तुच्छ मानले, तोच आज माहितीविश्वाचा दरवाजा उघडतो. गणपतीचे हे वाहन म्हणून निवडणे किती भविष्यवेधी ठरले, हे लक्षात येते.

---

पुराणकथा नाही जीवनदर्शन

गणपतीचे वाहन उंदीर असणे हे केवळ पुराणकथा नाही. हा एक संपूर्ण जीवनदर्शन आहे.

• मनावर नियंत्रण ठेवा.
• दुर्बलालाही स्थान द्या.
• जिज्ञासा, चपळता आणि चिकाटी या गुणांचा आदर करा.
• लहानग्यां कडे दुर्लक्ष करू नका, तेच कधी कधी मोठ्या ध्येयाला पोहोचवतात.

गणरायाच्या पायाशी बसलेला उंदीर लहानसा असला तरी तो एक मोठा तत्त्वज्ञान सांगतो – “मोठेपणा म्हणजे दुर्बलाला वश करणे नव्हे; तर त्याला आपलेसे करून जीवनाच्या प्रवासात खा बनवणे.”

---

✍️ विजय प्रभाकर सिद्धावार

(पब्लिक पंचनामा)